Inhoud

Gulpen-Wittem is een gemeente in het zuiden van Nederlands-Limburg.

De gemeente Gulpen-Wittem ligt in het Zuid-Limburgse Heuvelland en heeft met haar glooiende landschap een voor Nederland uniek landschap. Nabij het dorp Gulpen stromen de riviertjes de Gulp en de Eyserbeek in de Geul. De Selzerbeek vloeit al eerder samen met de Geul. Deze riviertjes hebben brede beekdalen gevormd. Aan weerszijden daarvan liggen binnen Gulpen-Wittem de volgende plateaus: het Plateau van Margraten, het Plateau van Crapoel, het Plateau van Ubachsberg en een uitloper van het Plateau van Bocholtz.

In Gulpen-Wittem bevindt zich de meest zuidelijke plek (van het Europese deel) van Nederland, namelijk ter hoogte van grenspaal 12 tussen Sippenaeken en het Belgische kasteel van Beusdael. Weliswaar bevindt het zuidelijkste kerkdorp zich in de gemeente Eijsden-Margraten, maar de zuidelijkste plaats is de buurtschap Klein-Kullen ten zuiden van Epen. Gulpen-Wittem is tevens één van de vier gemeenten in Nederland die zowel aan België als aan Duitsland grenzen. De andere gemeenten zijn Vaals, Sittard-Geleen en Echt-Susteren.

De gemeente Gulpen-Wittem telt 10 dorpen (met meer dan 300 inwoners) en 12 gehuchten (tussen 50 en 300 inwoners).

Naast deze officiële kernen telt de gemeente een dertigtal buurtschappen:
Beertsenhoven, Berghem, Berghof, Billinghuizen, Bissen, Bommerig, Broek, Cartils, Crapoel, Dal, Diependal, Dijk, Elzet, Gracht Burggraaf, Helle, Höfke, Hurpesch, De Hut, Kapolder, Kleeberg, Kosberg, Kuttingen, Landsrade, Overeys, Overgeul, Pesaken, De Piepert, Plaat, Sinselbeek, Terpoorten, Terziet en Waterop.

Het grondgebied van de gemeente Gulpen-Wittem is al heel lang bewoond. In de Vijlenerbossen zijn ca 7000 jaar oude grafheuvels gevonden uit de tijd van de Bandkeramiekcultuur (zie Grafheuvels Vijlenerbos). Het gebied was in de Romeinse tijd zeker al in cultuur gebracht, hoewel sporen van Romeinse aanwezigheid tamelijk zeldzaam zijn. De Oude Akerweg - van oorsprong een Romeinse heerweg die van Maastricht naar Aken voerde - liep waarschijnlijk vanaf Scheulder via de onverharde Beversbergweg naar de Dorpsstraat in het centrum van Gulpen en vandaar via de Deken Schneiderstraat, Pinckersweg en de Gulperbergweg over de Gulperberg, en daarna afdalend via de Bergweg aansluitend op de Akerweg bij Partij en vandaar via de Gulkoelerweg naar Hilleshagen, waar de weg het tracé van de huidige Hilleshagerweg volgde naar Vijlen. Na de Romeinse tijd raakten grote delen van het in cultuur gebrachte land opnieuw bebost. In de vroege middeleeuwen werden voornamelijk de lager gelegen gebieden ontgonnen; in de periode 1000-1300 volgde de rest, ook de hoger gelegen plateaus.

De huidige gemeente Eijsden-Margraten was tot 1794 een lappendeken van versnipperde territoria. Het grote aantal kastelen getuigt ook heden nog van de toenmalige rivaliteit tussen de feodale clans. Enkele dorpen vormden min of meer zelfstandige heerlijkheden binnen het Heilige Roomse Rijk, zoals de heerlijkheid Wittem en de heerlijkheid Wijlre. Andere delen behoorden tot het graafschap Dalhem of het land van 's-Hertogenrade, terwijl een klein deel behoorde tot het hertogdom Limburg. De hoofdplaats Gulpen lag in het land van 's Hertogenrade, dat bestuurd werd vanuit de burcht Rode in Herzogenrath. Later ging het, samen met het hertogdom Limburg, het graafschap Dalhem en het land van Valkenburg deel uitmaken van de landen van Overmaas van het hertogdom Brabant, dat nog weer later onderdeel werd van de Bourgondische Nederlanden.

Bij het partagetractaat van 1661 werden enkele van deze territoria nog eens gesplitst in een Staats deel en een Spaans/Oostenrijks deel, waardoor de versnippering nog toenam. Gulpen werd Staats, terwijl Wijlre, Wittem en andere plaatsen Spaans of onder Spaanse invloed bleven. In 1520 was de heerlijkheid Wittem (met Epen) al verheven tot vrije rijksheerlijkheid; in 1732 werd het zelfs een rijksgraafschap. De toenmalige heer van Wittem, Ferdinand Adolf van Plettenberg, breidde het gebied, dat toen ook al Mechelen, Wahlwiller en Nyswiller omvatte, door aankopen uit met Slenaken en Gulpen, maar zijn zoon moest later delen daarvan weer verkopen vanwege schulden.

De komst van de Fransen maakte in 1794 een einde aan de versnippering en vanaf 1814 werd het gebied deel van het Koninkrijk der Nederlanden. Na de onafhankelijksverklaring van België in 1830, behoorde dit deel van Limburg van 1830 tot 1839 officieel bij het koninkrijk België. De meeste grotere dorpen in Gulpen-Wittem vormden in de 19e en 20e eeuw zelfstandige gemeenten. Bij de gemeentelijke herindeling van 1 januari 1982 werd de voormalige gemeente Wijlre bij Gulpen gevoegd en de voormalige gemeente Slenaken bij Wittem. De huidige gemeente is op 1 januari 1999 ontstaan uit de samenvoeging van de voormalige gemeenten Gulpen en Wittem. De twee fuserende gemeenten waren ongeveer even groot qua inwonertal (ca 8000). Het gemeentehuis kwam echter in Gulpen, de grootste kern.

Zie voor verdere informatie de afzonderlijke artikelen over de dorpen binnen de gemeente.

In Gulpen-Wittem zijn door het Rijk een viertal beschermde dorpsgezichten aangewezen. Gulpen-Wittem is echter ook één van de weinige gemeenten in Nederland waar de beschermde status van een dorpsgezicht (voormalig rijksbeschermd gezicht Höfke / Schweiberg Westelijk Deel) in verband met ernstige aantasting naderhand is ingetrokken.

De gemeente Gulpen-Wittem telt 289 rijksmonumenten, waarmee het qua aantal monumenten de 4e gemeente in Limburg is.

De grotere dorpen in de gemeente hebben alle een eigen kerkgebouw, die allemaal de status van rijksmonument hebben.

Daarnaast staat er in Gulpen nog de oude rijksmonumentale kerktoren van Gulpen, een restant van de vroegere, romaanse dorpskerk. Ook in Gulpen bevindt zich de moderne Toeristenkerk van de Protestantse gemeente, waarvan slechts het Müller-orgel uit 1846 bescherming geniet onder de Monumentenwet. De Toeristenkerk vervangt het Leopoldskerkje dat in Gulpen gestaan heeft.

In de gemeente zijn vier kloostercomplexen gelegen, waarvan alleen de eerste twee rijksmonumenten zijn:

Redemptoristenklooster te Wittem, een van oorsprong 18e-eeuws klooster, dat in de 19e en 20e eeuw sterk is gewijzigd.
Klooster Hoogcruts te Hoogcruts, voormalig klooster net over de gemeentegrens met Eijsden-Margraten; ondanks de monumentenstatus grotendeels tot ruïne vervallen.
Redemptoristinnenklooster Mariëndaal te Partij, gebouwd midden 19e eeuw.
Voormalig klooster te Gulpen, ontworpen door Alphons Boosten in 1932, thans in gebruik als gemeentehuis.
Voormalig zustersklooster in Mechelen, klooster uit 1937; verbouwd tot appartementencomplex.
Klooster Maria ter Engelen in Mechelen, nonnenklooster uit 1978, in 2013 gesloten.
Arnold Janssen Klooster in Wahlwiller, nonnenklooster uit 1950.
In Epen bevindt zich in een idyllische omgeving tevens de buitensociëteit Emmaüs uit 1905 van de paters redemptoristen uit Wittem. Verder zijn er verspreid over de gemeente vele wegkapelletjes en veldkruizen te vinden. Bekend is ook het grote Mariabeeld op een zuil boven op de Gulperberg.